Kunst en politiek anno nu: op zoek naar een nieuw ‘samen’
In eerdere afleveringen in de serie ‘Kunst & Politiek’ verkenden we hoe de werelden van kunst en politiek met elkaar verweven zijn. We onderzochten wat een kunststroming kan onthullen over het politiek-bestuurlijke tij van diezelfde periode. Kunsttentoonstelling Documenta Fifteen zou wel eens een markant kantelpunt kunnen zijn voor ónze tijd. Een kantelpunt naar ‘minder individu’ en ‘meer wij’.
‘Wij’ is op het eerste gezicht een lastig begrip als we het over kunst hebben. Over ‘wij’ hebben we het in onze rol van publiek. Maar denken in termen van ‘wij’ als het over kunstenaars gaat, dat kennen we eigenlijk niet. In het algemeen zien we een kunstwerk als de unieke uiting van de diepste zielenroerselen van de betreffende artiest.
Voor kunstwerken hebben we een hiërarchie bedacht. Met de meesterwerken als hoogste categorie: De Mona Lisa, Guernica, De Schreeuw. Ze staan op ieders netvlies gebrand en worden door iedereen als meesterwerken gezien. En al valt over ‘wat mooi is’ best te twisten , we zeggen allemaal: dat is een Da Vinci, dat is een Picasso of een Munch.
Hoe anders zat Documenta Fifteen, afgelopen zomer in het Duitse Kassel, in elkaar. ruangrupa, het uit Indonesië afkomstige collectief dat het wereldberoemde kunstfestival cureerde (en dat geen hoofdletters gebruikt), legt de nadruk op ‘samen’. Op ‘wij’. Op het collectieve. De kunstkijker wordt deelnemer. Actie, samen aan de slag gaan, is belangrijker dan de ‘unieke’ individuele oprisping van de kunstenaar.
ruangrupa is actief in Gudskul, een locatie in de miljoenenstad Jakarta. Het is een collectief waarin muzikanten, filmers, koks, schilders, denkers en nog meer creatieve beroepen met elkaar optrekken en werken. Met nog twee andere kunstenaarscollectieven hebben ze een openbare leerruimte opgezet. Doel is met elkaar een ecosysteem voor hedendaagse kunst opzetten.
Oog voor het collectief
Wat dat voor de praktijk van Documenta Fifteen betekent, is dat je er nauwelijks werken ziet van individuele kunstenaars; het zijn collectieven die hun creaties tonen.
Zo kan een skatebaan (zie foto), aangelegd door Baan Noorg - een Thais collectief, een oproep zijn om samen te skaten. Een activiteit die je in principe overal ter wereld kunt uitvoeren. En die in een specifieke subcultuur van openheid en wederzijdse acceptatie lijkt te passen. De ramp is tegelijkertijd de plek, waar je je gedachten over de Documenta en de hedendaagse tijd kunt achterlaten.
Deze collectieven bieden een nieuwe, frisse blik op kunst. Waar kunst vooral een concept lijkt te zijn. Een interventie, die de westerse blik - met z’n ‘scheppende individu’, ‘de schoonheid van het werk’, het praten over zoiets als ‘niet-westerse kunst’ - ter discussie stelt.
Zo zie je ook een video waarin twee, drie kunstenaars gezamenlijk grote, kleurige cirkels op een enorm doek aanbrengen. De een zet aan, de ander schildert er een laag bij. Een derde voegt een nieuwe kleur toe. In een van de zalen in Kassel hangt een aantal van deze doeken aan een wand. In een depotkast in diezelfde zaal hangen nog minstens tien andere, soortgelijke cirkeldoeken. Niet het eindresultaat (het unieke doek – maar wat is uniek als er tientallen vrijwel gelijke variaties zijn gemaakt?), maar het proces (het samen scheppen, de beleving) lijkt de belangrijkste opbrengst.
De bezoeker, voorzien van de westerse blik en bijbehorende bagage, raakt op deze Documenta geregeld in verwarring: waar kijk ik nu naar? Doet het eindresultaat ertoe? Vind ik het mooi? Raakt het? Moet ik vooral bewondering voelen voor kunstenaars, die op alle fronten hun best doen om de kloof tussen kunst, maken en samenleving te dichten?
In NRC legt kunstenaar Farid Rakun uit wat ruangrupa in Kassel wilde bereiken: ‘We bevragen de systemen. Zo vinden we dat de kunstwereld anders zou kunnen. Dat was ook ons punt in Kassel. Voor ons was de Documenta een experiment om onze ervaring te delen met het opzetten van een collectief.’
En dat experiment, dat is van grote betekenis, zo stelt ruangrupa. Het is een ijkpunt in de tijd: ‘We are not in Documenta Fifteen, we are in Lumbung One’.
-
De bezoeker, voorzien van de westerse blik en bijbehorende bagage, raakt op deze Documenta geregeld in verwarring: waar kijk ik nu naar? Doet het eindresultaat ertoe?
-
-
Wat zien we terug in de politiek-bestuurlijke arena?
Eigenlijk best al het nodige. Waarbij je wel moet opletten dat de gemiddelde bestuurder of politicus sinds jaar en dag graag en snel het woord ‘samen’ in de mond neemt. Zelfs Jacobse en Van Es (voor onze oudere lezers) wisten in 1980 de Tegenpartij al te voorzien van de scherpe slogan: ‘Samen voor ons eigen (laat de rest de rambam krijgen)’.
Toch lijkt een kentering zichtbaar. Waarbij ‘samen’ steeds vaker gekoppeld wordt aan een betere, maar vooral ook andere samenleving.
Wopke Hoekstra sprak onlangs het partijcongres van het CDA toe. Hij schetste een toekomstig Nederland in twee varianten. De eerste variant noemde hij het zorgwekkende land. ‘Als we als land doorgaan op de ingeslagen koers, dan ziet het er grimmig uit. We komen dan in een land te leven waarin ieder zijn of haar eigen boontjes moet doppen. Een land waarin geen ruimte is voor solidariteit, maar waar eigen belang de basis wordt.’
Zijn tweede variant noemde hij het zorgzame land: ‘De contouren voor het zorgzame land zijn er. Wij gebruiken solidariteit, samenwerken en verantwoordelijkheid als ingrediënten voor een zorgzame samenleving. Dat is het antwoord op polarisatie, egocentrisme en onrecht.’ En, zo gooide hij er nog een schepje bovenop: ‘Dit is Pieter Heerma zijn pleidooi voor de coöperatieve samenleving’. Een pleidooi dat zich laat samenvatten in een woord: samen.
‘Samen is de enige oplossing’, aldus Wopke Hoekstra.
'De huidige tijd is verwarrend: de "goeden" doen niet wat je van ze verwacht, de slechterikken blijken het goede te doen'
Game of Thrones als metafoor
Ook Eurocommissaris Frans Timmermans ziet een andere, meer op samen gerichte samenleving voor zich, blijkt uit een speech uit zijn tijd als minister van Buitenlandse Zaken. Een samenleving die moet volgen op die van de huidige tijd.
De huidige tijd is verwarrend, betoogt hij. Sterker nog: de huidige tijd heeft wel wat weg van Game of Thrones: ‘It is confusing, it is epic. it’s about good and bad’, but it’s not black and white. It’s about challenges, it’s about good guys doing things you wouldn’t expect from them. It’s about bad guys turning up to be good guys. Sort of like society, today.’
Timmermans geeft aan dat de Europese Unie veel heeft bijgedragen aan welvaart en welzijn van al haar inwoners: door rechten te regelen, ‘as individuals’. Maar, zo stelt ook hij vast: ‘We need to redefine what community is.’
En wilde Groen Links-leider Jesse Klaver van zijn partij niet veel liever een ‘beweging’ maken? Misschien was het daar een paar jaar geleden nog net te vroeg voor.
‘We spreken van “samen wérken” in plaats van “samenwerking”; we gaan er samen voor - met elkaar’
Afstemmen op de ander
Ook buiten de politieke arena zijn soortgelijke ideeën te vinden. In de dagelijkse uitvoering van wat politici aan beleid bedenken, zijn we misschien zelfs al verder. Tik op Overheidvannu.nl ‘samen’ in en je krijgt 538 zoekresultaten. Het gros gaat over (pogingen tot) samenwerken. We schreven bijvoorbeeld over de aanbesteding voor het onderhoud van de Maastunnel. De gemeente Rotterdam wil af van de traditionele relatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer: ‘Geen afrekencultuur, maar samen verantwoordelijkheid nemen voor de lange termijn. ‘We spreken van “samen wérken” in plaats van “samenwerking”. We gaan er samen voor. Met elkaar.’
Waarschijnlijk zonder het zich bewust te zijn, gingen ze in de geest van ruangrupa aan de slag: ‘Jezelf afstemmen op de ander en diens hele context. [...] Gericht op het ontwikkelen van de potentie van de ander als deel van het grote geheel. Het is dus meer dan alleen empathisch luisteren.’
Relationele topsport, noemen ze het ook wel. Ook al een metafoor, die ruangrupa wel zou kunnen plaatsen. Het draait allemaal om verbinding, synergie, context, beweging creëren, beweging zijn.
In die geest werkt ook Chief Exploration Officer Suzanne Potjer, die het land door trekt op zoek naar de inspirerende samenwerkingsvormen. ‘Het smeden van een beweging’ ziet ze als een van haar belangrijkste opdrachten: ‘Ik wil inzetten op meer samenwerking en uitwisseling tussen deze lokale bronnen van vernieuwing, om van die kleine zaadjes een brede beweging te smeden.’ Dat lukt alleen door intensief samen te werken. Zo ontstaat mogelijke, vervolgens haalbare, en tot slot gangbare vernieuwing.
Op de Documenta kon je verwarring en nabijheid tegelijk ervaren; en zo is het in de politieke en bestuurlijke wereld ook
En dan nu nog: een ronkende conclusie?
Laten we meteen duidelijk zijn: voor een ronkende conclusie is het te vroeg. Konden we in de eerdere, historische afleveringen kunst en politiek scherp met elkaar in verband brengen, nu zitten we nog te veel midden in het proces. De tijd heeft z’n werk nog niet gedaan.
Op de Documenta kon je verwarring en nabijheid tegelijk ervaren. En zo is het in de politieke en bestuurlijke wereld ook.
Misschien is de kern van Documenta Fifteen én die van de politiek-bestuurlijke arena: dat er enerzijds heel duidelijk het verlangen is naar een nieuwe sfeer van vrijheid, van nieuwe mogelijkheden, van meer ‘samen’. Maar dat anderzijds de praktijk zo grillig en weerbarstig is. Om Hans Den Hartog Jager in NRC aan te halen: ‘verbondenheid in verscheidenheid’ realiseren, zou heel goed de uitdaging van dit decennium kunnen zijn.
Meer lezen
Gross, R., Bang Larsen, L., Blume, D., Pooth, A., Voss, J. en Wierling, D., Documenta, Kunst und Politik (München, London, New York, 2022)