Koningsdag: ‘De koning is een overheidsinstantie, die aan verandering toe is’

Koningsdag - de dag dat we verjaardag van koning Willem Alexander vieren. Wat vieren we nog meer? Hoogleraar Staatsrecht Paul Bovend’Eert: ‘De koning is een overheidsinstantie, die met zijn werkbezoeken een boost kan geven aan de vele samenwerkingsprojecten die hij bezoekt. Dat is positief. Maar om ook in de toekomst relevant te blijven, zal het koningshuis op een aantal punten moeten vernieuwen.’

De koning aan tafel met allerlei kinderen
Beeld: ©ANP
Koning Willem-Alexander geeft het startsein voor de landelijke opening van de Koningsspelen op Brede School Poptahof in Delft (22 april 2022).

Kunt u over uzelf vertellen? 

‘Mijn naam is Paul Bovend’Eert en ik werk als hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Ik ben gespecialiseerd in institutioneel staatsrecht. Daaronder vallen de regering, het parlement en de rechterlijke organisatie. Hierover geef ik les en doe ik onderzoek. Ook heb ik het boek 'De Koning en de monarchie. Toekomstbestendig?’ geschreven.’ 

‘Wat ik erg interessant vind is hoe de regering, het parlement en het koningshuis – en hun onderlinge relaties – in de loop der tijd veranderen. Zo kennen wij het koningschap uit het geslacht Oranje-Nassau vanaf 1814, met Willem I als eerste koning. De koning was destijds het hoofd van de regering en de ministers waren ondergeschikt. Met de grote grondwetwijziging van 1848 kwam daar verandering in. De koning of koningin werd bij wet onschendbaar en de ministers verantwoordelijk voor zijn of haar daden.’

‘In de 20ste eeuw begint het koningschap langzaam de vorm aan te nemen zoals we die vandaag de dag kennen. Maar het is nu tijd dat er weer een paar vernieuwingen worden doorgevoerd, om mee te gaan met de huidige samenleving.’ 

‘De koning werd onschendbaar en de ministers waren nu verantwoordelijk voor zijn daden’

Hoe werken de koning en de overheid nu samen? 

‘In de grondwet staat dat de functie van de koning tweeledig is: hij maakt deel uit van de regering en hij is het staatshoofd. Zijn functie binnen de regering heeft veel aan betekenis ingeboet en kan nu gezien worden als een beperkte adviesfunctie. Minister-president Rutte gaat elke maandag bij de koning langs, maar dit gaat puur informatief over het regeringsbeleid.’

‘De functie van staatshoofd is belangrijker. Dat is een ceremoniële functie. Zo is de koning de eerste vertegenwoordiger van Nederland bij buitenlandse betrekkingen. De koning onderhoudt internationale contacten, ontvangt gasten en gaat op staats- en werkbezoek in het buitenland. In het binnenland heeft Willem Alexander met name een verbindende rol. Hij symboliseert de eenheid van de staat en laat door allerlei werkbezoeken de betrokkenheid van de overheid zien. Deze buitenlandse en binnenlandse functie zijn belangrijk voor de overheid.’

‘De koning is hierdoor een aparte overheidsinstantie. Hij vervult een overheidsfunctie, net als bijvoorbeeld ministers en Kamerleden. Het koningschap wordt gefinancierd door de overheid en heeft wettelijke verankering.’ 

‘De koning is een overheidsinstantie, die de eenheid van de staat symboliseert en door zijn werkbezoeken de betrokkenheid van de overheid laat zien’

Welke waarde heeft de koning voor de overheid? 

‘De waarde van de koning voor de overheid zit in zijn ceremoniële rol als staatshoofd. Hij staat als het ware neutraal boven de partijen. Een president is een politicus, en daardoor is zijn functie per definitie politiek gekleurd. De rol van de koning als neutrale verbinder heeft daarnaast een sterke historische basis.’ 

‘De koning kiest maatschappelijke thema’s uit en legt veel werkbezoeken af bij projecten die zich met die thema’s bezighouden. Vaak zijn dit ook interbestuurlijke samenwerkingsprojecten. Tijdens de werkbezoeken kijkt de koning wat het overheidsbeleid in de praktijk voor burgers betekent. Dikwijls gaat er een minister mee, evenals de commissaris van de koning en de burgemeester van de desbetreffende stad. Een werkbezoek benadrukt het belang van een maatschappelijke thema of project.’

‘Dit kan zorgen voor een boost in de samenwerking. Werkbezoeken hebben een signaalfunctie voor ministers en bestuurders. In aanloop naar een werkbezoek weten de verschillende partijen elkaar soms beter te vinden. Ook heeft de waardering die het bezoek van de koning uitstraalt, vaak een positief effect op samenwerkingsprojecten. Het laat zien wat er goed gaat, en waar nog meer aandacht voor nodig is.’ 

‘Een werkbezoek van de koning kan zorgen voor een boost in de interbestuurlijke samenwerking’

Paul Bovend’Eert, hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.
Beeld: ©Eigendom geportretteerde
Paul Bovend’Eert, hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Het koningshuis is aan vernieuwing toe, zegt u. 

‘Zoals gezegd is het koningshuis een overheidsdienst. Doordat de samenleving verandert, veranderen de overheidsdiensten ook. Alleen bij het koningshuis is dit niet het geval, dat blijft grotendeels hetzelfde. Hiermee houden we dus eigenlijk iets ouderwets in stand. De koning maakt bijvoorbeeld nog steeds deel uit van de regering, terwijl zijn inspraak hierin minimaal is.’

‘Naar mijn mening moet de koning niet langer een onderdeel zijn van de regering en alleen zijn ceremoniële functie behouden. Tijdens zijn inauguratie in 2013 heeft Willem-Alexander zelf ook aangegeven dat hij het oké vindt om alleen zijn ceremoniële functie te behouden. Maar dit is tot op de dag van vandaag niet veranderd. Het is aan de regering om dit op te pakken.’

‘Daarnaast is het belangrijk om naar een herziening van de financiering rondom het koningshuis te kijken. Er wordt veel geklaagd over de financiën van het koningshuis. Jonge mensen zijn met name kritisch over de financiële positie van de koning en zijn privileges. Zij zijn voorstander van een gelijke behandeling voor iedereen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat er een vast inkomen wordt vastgesteld voor de koning en dat hij niet wordt vrijgesproken van belastingen.’

‘De koning moet naar mijn mening niet langer onderdeel zijn van de regering, maar wel zijn ceremoniële functie behouden – hij heeft tijdens zijn inauguratie in 2013 zelf aangegeven dat hij dat oké vindt’

Hoe zal de toekomst er voor het koningshuis uitzien volgens u? 

‘Ik hoop dat er niet tot de inauguratie van Amalia tot koningin gewacht wordt met het doorvoeren van veranderingen. Verbeteringen kunnen ook tussentijds gerealiseerd worden. Alleen, de invoering van deze aanpassingen liggen niet bij de koning zelf, maar bij de ministers en het parlement. 

‘De steun vanuit de bevolking voor het koningshuis is erg belangrijk. Daarin zit de legitimiteit van de koning. Aanpassingen zijn dus belangrijk om te kunnen blijven rekenen op die steun.’

‘Zijn belangrijkste functie zal die van staatshoofd blijven. Een rol die zeker van cruciaal belang is voor binnen- en buitenland, en die ons als volk kan verbinden.’ 

‘Er wordt veel geklaagd over de financiën van het koningshuis - jonge mensen zijn met name kritisch over de financiële positie van de koning en zijn privileges’

En de rol van Koningsdag? 

‘Elk jaar is er weer een enorme belangstelling voor Koningsdag. Dat laat zien dat de monarchie betekenis heeft en dat men het leuk vindt om Koningsdag te vieren. De aard van Koningsdag, of Koninginnedag, is dan ook erg veranderd in de afgelopen decennia. Halverwege de vorige eeuw liep er nog jaarlijks een stoet enthousiaste burgers langs paleis Soestdijk, waar ze vanaf het bordes deftig werden toegezwaaid door Koningin Juliana.’

‘Nu wil de koning zijn verjaardag mét de bevolking vieren en neemt hij zelf deel aan het feest. Er is minder afstand dan vroeger. De band met het koningshuis is informeler en directer.’