De 8 uitdagingen die de Stad van de Zon overwon
In het Noord-Hollandse Heerhugowaard vind je de grootste energieneutrale wijk ter wereld. Al in 2009 werd deze officieel geopend en in 2016 waren de laatste appartementen klaar. De wijk blijft zich echter tot op de dag van vandaag ontwikkelen. Jan Wijn (vanaf het begin betrokken vanuit Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) deelt hoe verschillende uitdagingen rond Stad van de Zon werden overwonnen.
Ooit een polder, nu een moderne woonwijk met alle voorzieningen die je nodig hebt, te midden van natuur- en recreatiegebied Park van Luna. Het Park van Luna is zo’n 170 hectare groot, waarvan een deel aangelegd bos om CO2 vast te houden. Architect Ashok Bhalotra (bureau KuiperCompagnons) liet zich inspireren door de zon en richtte alle daken op het zonlicht. Je vindt er dan ook meer dan 40.000 (2,45 MegaWatt) zonnepanelen, 1.600 energiezuinige huizen (in het hart van de wijk) en een grote hoeveelheid windturbines in of om de wijk. Om de wijk autoluw te houden liggen alle Voorzieningen zoals scholen, winkels, tandarts of huisarts op maximaal 5 minuten fietsen. Veel partijen werkten met de gemeenten Heerhugowaard, Alkmaar en Langedijk samen om dit ambitieuze project te realiseren. Het waterschap is co-financierder en speelde een grote rol in de unieke waterhuishouding in het gebied: een gesloten, natuurlijk gezuiverd ecosysteem.
Uitdaging 1: Met zoveel betrokken partijen is een integrale oplossing onmogelijk
Een volledig integrale, optimale oplossing bestaat niet, ook niet in Stad van de Zon. Wel kun je een heel eind komen: Jan Wijn pleit voor inleving in de positie van de ander. Als je je eigen visie en belang even loslaat, ontstaat er volgens hem minder verkramping en kom je dichter bij een gezamenlijke oplossing. Dit project startte begin jaren negentig, en de brede samenwerking tussen gemeenten, waterschap, natuurorganisaties, provincie en andere partijen als NUON en de cultuurhistorische vereniging verliep niet altijd gemakkelijk. Toch wist men elkaar al te vinden vanaf de locatiekeuze. Het was uniek dat een waterschap zo veel geld investeerde in een ruimtelijk (bouw)project, vertelt Jan Wijn. “We zochten naar een manier om eerder bij planontwikkeling betrokken te worden. Dan moet je zoeken naar gezamenlijke belangen. De gemeente had hoge ambities, en het waterschap had grote opgaven in de polder Heerhugowaard. Door het unieke karakter van het plan konden we beiden alleen maar winnen.” Zo’n samenwerking borg je volgens Jan Wijn onder andere door bestuurders en managers vanaf dag één te betrekken, en ze waar nodig ook een podium te geven. Zo houd je volgens hem draagvlak en betrokkenheid die nodig is voor de continuïteit van het project.
Uitdaging 2: Bestaande elementen in de omgeving dwarsbomen het plan
Midden door Stad van de Zon loopt de Middenweg, de centrale verbindingsweg in Heerhugowaard. Langs de Middenweg staan monumentale panden en kenmerkende bruggen. Daarom wordt het zuidelijke stukje van de Middenweg behouden, ook al loopt dit dwars door de nieuwe wijk. Dit deel van de middenweg is vooral bedoeld voor fietsers en verder alleen toegankelijk voor bestemmingsverkeer en een enkele bus, en past daarmee in het autoluwe beleid van Stad van de Zon. Zo wordt het ‘oude’ onderdeel gemaakt van het nieuwe plan.
Uitdaging 3: Er is geen rekening gehouden met beheer en vergunningverlening
“Een mogelijk gevaar is dat er te laat wordt nagedacht over beheer en vergunningverlening,” geeft Jan Wijn aan. Met de kennis van nu had hij deze afdelingen gelijk bij het proces van Stad van de Zon betrokken. Een goed gebieds- of waterbeheer, of beheer van regelgeving rond energie en andere onderwerpen moeten logisch verlopen en voldoende ruimte krijgen in de planvorming. Want wat gebeurt er nadat de wijk staat? Is deze wel zo ingericht dat energie-, water- en natuurbeheer goed zijn uit te voeren? Daar moeten bijtijds processen voor worden ingericht die misschien wel impact hebben op hoe je de ruimte inricht. Dan is het handig om dat in een vroeg stadium mee te nemen.
Uitdaging 4: De energie- en waterambities zijn hoog, en misschien wel onhaalbaar
Jan Wijn: “Tijdens de ontwikkeling van het project ontstond wel eens twijfel: zijn de energie- en waterambities niet te hoog? Uiteindelijk heeft het projectteam zich toch expliciet aan die ambities gecommitteerd en het gesloten, hoogkwalitatieve watersysteem daadwerkelijk gerealiseerd. Dit hebben we gedaan door in een werksessie alle experts op het gebied van waterkwaliteit uit Nederland bij elkaar te halen en een gezamenlijk ontwerp te realiseren. “In het gebied is een gesloten ecosysteem aangelegd met een stromingslabyrint. De waterstand kan hiermee worden geregeld, peilfluctuaties van meer dan 60 cm zijn mogelijk. Ook kan worden ingegrepen bij bijvoorbeeld hevige droogte, door water via een apart zuiveringssysteem vanuit de boezem in te laten. Dat laatste is tot nu toe niet gedaan, zelfs niet tijdens de extreme droogte van afgelopen zomer, om het bijzondere ecosysteem niet te verstoren met ‘extern’ water uit een ander ecosysteem. De visstand heeft zichzelf opgebouwd en er is hard gewerkt om de kwaliteit van het water geschikt te maken als zwemwater.
Uitdaging 5: Regen kan het waterecosysteem vervuilen, maar apart afvoeren creëert een watertekort
Een groot deel van het regenwater wordt nu apart afgevoerd, zodat het niet in het ecosysteem van het gebied terechtkomt. Dat regenwater kan vervuilend zijn: zeepresten van gewassen auto’s kunnen bijvoorbeeld in het watersysteem afstromen. In het oorspronkelijke plan is bedacht om oppervlakken die een risico vormen, niet te laten afstromen in het gebied rond Stad van de Zon. Jan Wijn: “Dit is een gemiste kans: regenwater kan een belangrijke bron zijn in de waterhuishouding van een gebied. Toen het waterpeil afgelopen zomer extreem ver zakte, had dat een goede buffer kunnen vormen. Je kunt hier tenslotte ook voorzieningen plaatsen die potentiële vervuilingsbronnen kunnen zuiveren.” Jan Wijn pleit nu vooral voor bewustwording onder inwoners. Zij kunnen zelf actie ondernemen tegen vervuiling, bijvoorbeeld door minder chemische schoonmaakmiddelen te gebruiken en medicijnen of ander chemisch afval niet via het riool af te voeren. Een interessante vraag is ook: hoe kun je waterkwaliteit uitdrukken in geld, net als de energiebesparing die een zonnepaneel oplevert?
Uitdaging 6: Om als recreatiegebied te kunnen concurreren in de regio, moet er iets gebeuren op het gebied van zwemwaterkwaliteit
Rond Heerhugowaard zijn grote concurrerende recreatiegebieden: de Schoorlse Duinen, Geestmerambacht en het Alkmaarder- en Uitgeestermeer bijvoorbeeld. Om de lokale bevolking een alternatief te bieden in hun directe leefomgeving en te concurreren met andere recreatiegebieden was er werk aan de winkel. Aan zwemwater zitten hoge kwaliteitseisen, die bijvoorbeeld worden gehaald met specifieke visstanden van snoek, zeelt en rietvoorn. Die vissen zorgen voor helder water. “Door deze en andere maatregelen die zijn getroffen in Stad van de Zon kan bij het strand van Luna nu veilig gezwommen worden, en daar zijn we heel blij mee,” vertelt Jan Wijn.
Uitdaging 7: De economische crisis maakte verkoop van koopwoningen moeilijk
In de opbouwfase van Stad van de Zon stortten de economie en de huizenmarkt in. De realisatie van de wijk kwam, net als zoveel andere bouwprojecten, in het geding. Het aanbod van de al gebouwde huizen bestond uit duurdere koopwoningen en richtte zich op consumenten die iets meer te besteden hadden. Daar heeft het projectteam gedurende de opbouwfase op bijgesteld. Er werden ook goedkopere woningen gebouwd. Dit heeft ervoor gezorgd dat de financiële gevolgen voor het project niet extreem groot waren. Inmiddels staat er een mix huizen op Stad van de Zon: van duurdere koopwoningen tot appartementen en sociale huurwoningen. Zo werd de wijk toegankelijk voor een bredere doelgroep.
Uitdaging 8: Wat gebeurt er over twintig jaar op het gebied van klimaat, economie en maatschappij?
Jan Wijn is fervent voorstander van vérder vooruit denken dan een paar jaar: “Wat nou als we proberen 20 jaar vooruit te kijken? Dat is voor het menselijk brein niet gemakkelijk, en de politiek heeft te maken met bestuursperiodes. Bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier denken we vooruit met scenario’s. Dat kan voor projecten, gebieden en de samenleving. Welke verschillende scenario’s zijn denkbaar, en hoe ga je daarmee om?” Hij schetst bijvoorbeeld hoe mensen ongeveer elke tien jaar verhuizen. Dat betekent dat in Stad van de Zon over twintig jaar alleen nog maar mensen wonen die niets of minder hebben meegekregen van de ambities en doelen rond energie en water. Door ook de nieuwe inwoners actief mee te nemen en hun rol te laten pakken (zoals bij de watervervuiling) houd je ze betrokken bij je ambities en waarborg je je doelstellingen.