Tijdens en rond de feestdagen reflecteert Overheid van Nu op wat in het voorbije jaar de belangrijkste thema’s waren. Dit keer een belangrijk onderdeel van ambtelijk vakmanschap: het bieden van tegenspraak volgens de opvattingen van Guido Rijnja. De overheidscommunicatiegoeroe en ministerfluisteraar nam afgelopen zomer afscheid van de Rijksoverheid. Wat hij ons mee wilde geven als wijze raad? Dat het begrip ‘weerstand’ iets positiefs is.
Beeld: © EMMA
Guido Rijnja: ‘Bestuurders die zich echt tussen burgers begeven en luisteren, krijgen meer gedaan.’
Al te vaak associëren we ambtelijk vakmanschap in de huidige tijd met het werkwoord ‘dienen’. Als in: het dienen van de samenleving. Of: het dienen van de minister. Natuurlijk is een goede ambtenaar dienstbaar. In de bundel ‘De Vierde Macht’ (2024) viel al te lezen dat een ambtenaar die ‘het goede’ wil doen, [...] in de praktijk op allerlei uiteenlopende belangen en dilemma’s’ stuit.
De rol van de ambtenaar is nu eenmaal niet zo eenduidig. In een notendop: een ambtenaar dient de politiek, maar ook de samenleving. Anne-Marie Buis die, als programmamanager van het rijksbrede programma Dialoog & Ethiek de bundel samenstelde, constateerde toen: ‘We moeten opgavegericht en mensgericht werken. En mede door het toeslagenschandaal krijgt ook de rol als bewaker van de democratische rechtsorde meer nadruk. Ik denk dat democratie geen vanzelfsprekend eindstation is en die democratie regelmatig onderhoud nodig heeft. Hierbij is het belangrijk scherpte te krijgen in de precieze rol en taak van de ambtelijke dienst in relatie tot politiek en samenleving.’
"Ambtelijk vakmanschap komt vaak pas om de hoek kijken, als het moeilijk wordt, als het echt schuurt"
Ambtelijk vakmanschap volgens Rijnja
Zo komen we bij Guido Rijnja. Ambtelijk vakmanschap - werken voor de samenleving én politiek - bevat zoveel meer dan ‘dienen’ alleen. Precies dat was (en is) de queeste van Guido Rijnja. Ambtelijk vakmanschap komt vaak pas om de hoek kijken, als het moeilijk wordt, als het complex wordt. Als het echt schuurt.
Rijnja is dan ook een groot pleitbezorger van het erkennen van, en zelfs genieten van weerstand. Hij nam dit jaar afscheid van werken bij de overheid. ‘Met pensioen’. Werken aan de overheid, dat zal hij – waarschijnlijk – nooit loslaten.
In ambtelijk opzicht muntte hij de term ‘weerstand’. Een begrip, dat eigenlijk alleen maar negatieve connotaties had in de overheid. Als er ergens weerstand was, dan was dat negatief. Dan was er beleidsmatig, dan wel communicatief ‘iets’ niet goed gegaan.
"Weerstand is geen obstakel, het is een signaal. Vaak zijn mensen die ergens tegen zijn, óók ergens voor"
Rode draad
Tegenspraak is inmiddels een groot thema. Dat was het niet toen Rijnja aan zijn dissertatie tikte, zo’n vijftien jaar geleden. Toen was weerstand iets wat écht het onderzoeken waard was. Rijnja onderzocht hoe weerstand nu eigenlijk in elkaar zit. En schreef dat op in ‘Genieten van weerstand’ (2012). Zoals hij zelf zei: ‘Die titel klinkt misschien wat masochistisch, maar ik bedoelde ermee: echt communiceren begint daar waar het schuurt. Weerstand is geen obstakel, het is een signaal. En vaak zijn mensen die ergens tegen zijn, óók ergens voor. Je moet bereid zijn om dat te zien.’
Dat besef is de rode draad in de carrière van Rijnja. En als ambtenaren én bestuurders leren genieten van weerstand, dan zou het zo maar eens kunnen dat het met ons, met de samenleving, een stukje beter gaat.
Lef en vertrouwen
Daar is wel lef en vertrouwen voor nodig. Rijnja laat zien wat dat kan opleveren: ‘Wouter Koolmees schreef [tijdens Corona] als minister van Sociale Zaken dilemma-brieven aan de Tweede Kamer. Geen beleidsteksten vol oplossingen, maar eerlijke reflecties op wat wringt. Waarin hij de spanning uiteenzette tussen generieke maatregelen en maatwerk, toelichting gaf op mogelijke impact en rekentabellen voor ondernemers bijvoegde. Dat vond ik sterk. Hij deelde het ongemak, en dat schept ruimte voor collectieve verantwoordelijkheid – in de samenleving en om te beginnen in de Kamer.’
De grote vraag blijft dan natuurlijk: kunnen bestuurders en beleidsmakers ondertussen daadwerkelijk genieten van weerstand?
Ja. Is de stellige overtuiging van Rijnja. ‘Het is moeilijker in de politiek, waar tegenstellingen vaak worden uitvergroot. Wat mij opvalt: er zijn anno nu echt bestuurders die ‘ertussen staan’, die zich echt tussen burgers begeven en luisteren. En mijn observatie is: die krijgen meer gedaan. Meer gedaan krijgen: dat is wat Nederland nodig heeft.
Het hele interview met Guido Rijnja lees je in het kerstmagazine van Overheid van Nu: