Je hebt een schat aan waardevolle data? Deze interbestuurlijke datastrateeg weet wat je er wel en niet mee mag
Overheden worstelen dagelijks met het spanningsveld tussen wat technisch mogelijk is, juridisch gezien mag en ethisch en maatschappelijk gezien wenselijk is. Als programmamanager van de Interbestuurlijke Datastrategie (IBDS) helpt Tim Faber met onafhankelijk en gezaghebbend advies. ‘Ok, jij worstelt met dit probleem, maar er zijn nog tien andere organisaties en bestuurslagen die in essentie met dezelfde kwestie zitten.’
| Tim Faber werkt sinds 2019 bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en is programmamanager van de Interbestuurlijke Datastrategie (IBDS). Daarvoor was hij onder meer product owner bij de Sociale Verzekeringsbank. Hij studeerde bedrijfskunde en procesmanagement. |
Wat is de Interbestuurlijke Datastrategie?
Tim Faber: ‘De simpelste uitleg is dat de strategie er is om als overheid beter met data te kunnen werken. Dat doen we vooral om complexe maatschappelijke opgaven beter te kunnen tackelen. Zonder data zijn we stuurloos.
Data gaat dwars door organisaties, ministeries, bestuurslagen, heen. Dat geldt ook voor maatschappelijke opgaven. Ik zou er geen een kunnen noemen die zich beperkt tot één sector.
De subtitel van de strategie is “Verantwoord datagebruik voor maatschappelijke opgaven”. Die zin is heel treffend. We kennen allemaal negatieve voorbeelden van datagebruik door de overheid, denk aan de Toeslagenaffaire. Dat maakt dat de datastrategie ethisch en maatschappelijk gezien heel relevant is.’
Was de Toeslagenaffaire, waarin discriminerende algoritmen een negatieve rol speelden, ook de aanleiding om de interbestuurlijke datastrategie op te starten?
‘Nee, dat niet. De strategie is zowel bottom up als top down geïnitieerd. Er bestond al een bestuurlijk netwerk als het gaat om datagebruik, en toen kwam de coronacrisis. Die maakte evident dat als je niet weet hoe het zit met het aantal besmettingen en de ziekenhuiscapaciteit, het lastig is om een land in crisis te besturen.
Zeker in de eerste maanden was de overheid aan het worstelen om de juiste data te verzamelen. Dan merkte je ook dat gegevens van systeem A niet gecombineerd konden worden met gegevens uit systeem B, of dat nu binnen dezelfde organisatie was of tussen verschillende organisaties. Tot op het hoogste ambtelijke niveau werd pijnlijk duidelijk dat dit anders moest.
Zowel bottom up als top down was de wens om nu echt te komen met een ambitieuze interbestuurlijke datastrategie die richting geeft.’
‘In de praktijk horen we uit allerlei bestuurslagen vooral de vraag: wat mag wel en niet met deze data?’
Welke vragen leven er bij de overheid vooral over data?
‘In de praktijk horen we uit allerlei bestuurslagen vooral de vraag: wat mag wel en niet met deze data? Daar is veel onduidelijkheid over en bij twijfel gebeurt er vaak niets. Vanuit de ‘Adviesfunctie verantwoord datagebruik’ bieden we onafhankelijk en gezaghebbend advies. We denken mee om tot een doorbraak te komen. Vaak gaat het om praktijkcasussen.’
Zoals?
‘Denk aan vraagstukken rondom cameragebruik in de openbare ruimte: wat mag daarin wel en niet? Mag je die data bijvoorbeeld ook doorgeven aan een andere bestuurslaag? De gemeente Utrecht wilde weten of zij de camerabeelden van scanauto’s mocht inzetten voor andere doelen, bijvoorbeeld het opsporen van bijplaatsingen. Bijplaatsingen – vuilniszakken die niet in maar naast een container worden gezet – zijn binnen de stad een groeiend leefbaarheidsissue.
En de gemeente Breda had vragen over de aanpak van ondermijnende criminaliteit: mag je op een industrieterrein drones inzetten voor opsporing? Een andere vraag draait om vrachtwagens met gevaarlijke ladingen, dat die geen sluiproutes door woonwijken nemen. Het kwam voor dat de inspecteur op locatie een controle uitvoerde en daar een slimme lantaarnpaal van de gemeente aantrof met een camera daarop. Vanuit de één overheid-gedachte zou je die beelden dan ook kunnen gebruiken voor de inspectie, zou je denken.’
‘In het kader van de schuldenproblematiek kijken we nu of we het mogelijk kunnen maken dat de overheid heel proactief kan signaleren of iemand bijvoorbeeld recht heeft op een bepaalde toeslag, of die zelfs meteen kan toekennen’
Die casussen lijken veel met elkaar gemeen te hebben.
‘De interbestuurlijke datastrategie zoekt naar concrete casussen waarvan we denken: ok, jij worstelt met dit probleem, maar volgens mij zijn er nog tien andere organisaties en bestuurslagen die in essentie met dezelfde kwestie zitten.
Om daarin mee te denken, geven we specifiek advies aan de eigenaar van een casus, maar proberen we het generieker te maken om andere partijen met het probleem te helpen. In het voorbeeld van cameragebruik werd dat een stroomschema waarmee je zelf kunt nagaan of iets wel, niet of misschien onder bepaalde voorwaarden, is toegestaan als het gaat om beelden gebruiken van een camera in de openbare ruimte.
Dat is een voorbeeld van wat ik bedoel met: de overheid moet beter worden in het werken met data. Op dit moment wordt op veel plekken hetzelfde wiel uitgevonden en wordt tegen vergelijkbare belemmeringen aangelopen. Laten we dan alsjeblieft kijken hoe we succesvolle oplossingen kunnen opschalen en gedeelde belemmeringen kunnen wegnemen.’
‘Er is vaak een spanningsveld tussen wat technisch gezien mogelijk is, wat juridisch gezien mag en wat ethisch en maatschappelijk gezien wenselijk is’
Hoe gaan jullie om met de ethische kant van de vraagstukken waar jullie aan werken?
‘Er is vaak een spanningsveld tussen wat er technisch gezien mogelijk is, wat er juridisch gezien mag en wat ethisch en maatschappelijk gezien wenselijk is.
Het kan voorkomen dat we met de adviesfunctie duidelijkheid geven, maar dat de ontvanger van het advies nog met professionele buikpijn zit. Zo van: het kan toch niet waar zijn dat we deze informatie niet kunnen krijgen en gebruiken? Zo schiet het oplossen van maatschappelijke opgaven niet bepaald op.’
Wat zou je aan die professionele buikpijn kunnen doen?
‘In het kader van de schuldenproblematiek kijken we nu of we het mogelijk kunnen maken dat de overheid heel proactief kan signaleren of iemand bijvoorbeeld recht heeft op een bepaalde toeslag, of die zelfs meteen kan toekennen. Dan zit je heel erg aan de wenselijkheidskant van dit soort vraagstukken en dan wordt het al gauw politiek.
Voor dat soort politieke keuzes moet je een dialoog op gang brengen. De kernboodschap daarvan is dat digitalisering geen IT-feestje is en ook over maatschappelijke wenselijkheid gaat. Weliswaar wordt digitalisering gedreven door techniek, uiteindelijk gaat het om een bredere transformatie die je als overheid moet doormaken. Tachtig procent van de interbestuurlijke datastrategie gaat om de transformatie naar een overheid die het potentieel van data benut op een manier die vertrouwen wekt.
Daarin proberen we bestuurders handvatten te geven, door aan te geven wat in bepaalde situaties wel en niet mag. En als dan iets toch niet mogelijk is, dan bieden we graag een platform waar je de discussie kunt aangaan over wat we als overheid graag zouden willen en maatschappelijk wenselijk vinden.’
‘Tachtig procent van de interbestuurlijke datastrategie richt zich op de transformatie naar een overheid die data benut op een manier die vertrouwen wekt’
De overheid doet niet altijd wat het beste is voor de burger, blijkt bijvoorbeeld ook uit de Toeslagenaffaire.
‘Mijn beeld is dat heel veel mensen die bij de overheid werken dat doen omdat ze graag een steentje willen bijdragen aan de maatschappij, burgers willen helpen. Soms wordt zo ingezoomd op een specifieke oplossing, dat het juist goed zou zijn om ook uit te zoomen en op maatschappijniveau te kijken. Dan volgt vaak de vraag: ok, we kunnen dit kleine stapje nu wel zetten om een bepaald vraagstuk op te lossen, maar begeven we ons daarmee niet al snel op een glijdende schaal?
Daarom noemde ik eerder de schuldenproblematiek: ik denk dat de overheid daar best pro-actiever in zou kunnen worden, maar dat zullen sommige mensen ook zien als big brother-gedrag’.
Is dit spanningsveld ook meteen de grootste uitdaging van de Interbestuurlijke Datastrategie?
‘Dat is inderdaad een ingewikkeld punt. Maar verder is interbestuurlijke samenwerking een van de kritische succesfactoren van de strategie. Het is prachtig om te zeggen: we hebben een ambitieuze datastrategie geformuleerd. Maar dat is in praktijk een omvangrijke transitie waar veel veranderingen bij komen kijken. Uiteindelijk moet je dat vanuit de één overheid-gedachte zien uit te voeren.’
‘Er zijn tig dashboards, en dan is het lastig om die gegevens in elkaar schuiven om tot een landelijk beeld te komen’
Is dat lastig?
‘Lastig zou ik het niet willen noemen, omdat de hele strategie en het programma interbestuurlijk tot stand zijn gekomen en we zoveel mogelijk interbestuurlijk samenwerken. Maar de overheid is nogal groot, dus de kunst is om meters te maken en toch iedereen te betrekken die belang heeft bij het proces of iets wil inbrengen.
Een treffend voorbeeld van interbestuurlijke samenwerking vind ik de ruimtelijke puzzel waar we als overheid voor staan. Regionaal zie je dat er afzonderlijke oplossingen worden ontwikkeld voor bijvoorbeeld de stikstofproblematiek of wonen. Vandaar dat we in de interbestuurlijke datastrategie veel aandacht besteden aan afspraken en standaarden.
Er zijn tig dashboards, en dan is het lastig om die gegevens in elkaar schuiven om tot een landelijk beeld te komen. Iedereen gebruikt verschillende definities en uitgangspunten, dat moet je dan achteraf zien te uniformeren.
Wij proberen juist voor de bal te komen en daar hoort ook bij wat wij een federatief datastelsel noemen: een soort fundament om goed met data te kunnen werken, waarbij gegevens bij de bron blijven in plaats van eindeloos kopietjes te maken.’
| Ook meedoen en -denken aan de Interbestuurlijke Datastrategie? Sluit je via deze website aan bij de community rondom de strategie en abonneer je op IBDS Magazine. |