Leestip: Waakzaam burgerschap volgens Ernst Hirsch Ballin

Ernst Hirsch Ballin was tijdens de drie kabinetsperiodes die hij meemaakte als minister van Justitie, getuige van de opmars van het neoliberaal denken. In zijn onlangs verschenen boek 'Waakzaam Burgerschap: vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen', beschrijft hij hoe deze manier van denken het constitutioneel bestel heeft beïnvloed en hoe het beter kan.

Gebouw van de Hoge Raad in Den Haag
Beeld: ©Jan Paul van Holstein
Ernst Hirsch Ballin: 'Het is de taak van die rechters om de geldende regels te handhaven en nader onderzoek te doen als de situatie daar om vraagt.'

Oog voor de ander

De afgelopen jaren trekt de overheid in Nederland zich steeds meer terug. Dat is volgens Hirsch Ballin één van de uitwerkingen van het neoliberaal denken. De samenleving is geïndividualiseerd en de overheid gaat er in de basis vanuit dat mensen hun eigen broek kunnen ophouden. Dat deze manier van denken ook een keerzijde heeft, wordt aangetoond door de veelheid aan crises waar we de afgelopen tijd mee te maken hebben. Denk aan de toeslagenaffaire, de coronapandemie en ook de klimaatcrisis, aldus Hirsch Ballin.

Hirsch Ballin pleit voor 'waakzaam burgerschap'. Dat gaat over solidariteit en naar elkaar omkijken, jezelf in de ogen van de ander zien. Hij spreekt hiermee zowel burgers als bestuurders aan om goed op te letten wanneer het systeem niet naar behoren werkt en daar ook onderzoek naar te laten doen. Een voorbeeld hiervan is de toeslagenaffaire. Hierin merkt Hirsch Ballin op dat de staat zijn beschermende rol aan het verwaarlozen is. Je moet de menselijke maat in de gaten houden en waakzaam zijn op een moment dat de alarmbellen af gaan.

Waakzaam burgerschap betekent oog hebben voor mensen die dreigen buiten de boot te vallen, zich bedreigd voelen, of nog aan boord moeten komen. 'De veelvormigheid in de wereld moet worden gezien als waardevol, niet als beangstigend', aldus Hirsch Ballin.

Rechtsstaat als basis voor waakzaamheid

Voormalig SCP-directeur Kim Putters benadrukte ook al het belang van de menselijke maat. Hij spreekt vooral de politiek aan om de menselijke maat centraal te stellen. In zijn afscheidsspeech moedigde hij vooral de ambtenaren aan om 'het spreadsheet-denken over mensen te doorbreken'.

Hirsch Ballin legt het zwaartepunt bij de rechtsstaat. Dat is volgens hem de basis waar die waakzaamheid en daarbij de menselijke maat kunnen worden teruggevonden. Hij beschrijft het recht als één van de grootste uitvindingen van de mens, naast het vuur en het wiel. Het recht geeft richting aan democratische processen. Het is een vertrouwensband tussen mensen die elkaar niet persoonlijk kennen.

Hirsch Ballin: 'Het vertrouwen berust op wetten en het aanvaarden van die wetten. Burgers moeten een beroep op rechters kunnen doen als zij niet gehoord worden. En het is de taak van die rechters om de geldende regels te handhaven en nader onderzoek te doen als de situatie daarom vraagt.' Die vertrouwensband is de afgelopen jaren soms aangetast door de elkaar opvolgende crises waarmee we geconfronteerd zijn. Het is volgens Hirsch Ballin aan de rechtsstaat om die waakzaamheid te waarborgen.

Hoopvolle vooruitblik

Hirsch Ballin gebruikt zijn jarenlange ervaring als minister van Justitie om de vinger op de zere plek te leggen. Ondertussen spreekt er ook hoop uit het boek. Het laat zien dat het mogelijk is om in de toekomst het vertrouwen in de rechtsstaat en de democratie te herwinnen. Mensen zouden elkaar moeten vinden in hun gedeelde betekenis van de rechtsstaat en democratie waarin er sprake is van wederzijds respect.

Dit 'sociale contract' is volgens Hirsch Ballin het begin van waakzaam en solidair burgerschap: het erkennen van de veelheid aan mensen en accepteren dat je het met elkaar moet doen.

Bekijk het boek ‘Waakzaam burgerschap’ van Ernst Hirsch Ballin.