Marjolein Smulders (NVVB): ‘Het verkiezingsproces staat onder steeds hogere druk’
Met zo’n 13,6 miljoen kiesgerechtigden zijn de verkiezingen met recht het grootste evenement van Nederland te noemen. We zijn gewend dat het verkiezingsproces in Nederland vlekkeloos verloopt. Maar de uitvoering staat nu wel onder zeer hoge druk, zegt Marjolein Smulders van de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB). Gekwalificeerde ambtenaren en goed toegeruste vrijwilligers zijn steeds moeilijker te vinden terwijl de taken worden uitgebreid. ‘Bij de Provinciale Staten- en waterschapsverkiezingen van 2023 vielen medewerkers letterlijk om van vermoeidheid.’
Marjolein Smulders is lid van het dagelijks bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB), die zorgt voor de uitvoering van het burgerzakenbeleid. ‘Mijn werk is zorgen dat de organisatie van de verkiezingen voor iedere gemeente, groot en klein, uitvoerbaar blijft’, zegt Smulders. ‘Zonder dat het een uitputtingsslag wordt voor de verkiezingsmedewerkers. Tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2023 zijn mensen letterlijk omgevallen van vermoeidheid.’
In haar dagelijkse werk ziet Smulders wat het voor een gemeente betekent om verkiezingen te organiseren. Ze is Hoofd Bedrijfsbureau Publiekszaken bij de gemeente Utrecht en in het afgelopen decennium was zij slechts één jaar níet betrokken bij de uitvoering van de verkiezingen. De eerstvolgende verkiezing – voor de gemeenteraden – is in maart 2026. Daarna volgen weer die voor de Tweede Kamer, Provinciale Staten, Waterschappen en het Europees Parlement. ‘Een gemeente als Utrecht is minimaal een half jaar van tevoren bezig met de voorbereidingen’, vertelt Smulders.
‘Het moet voor de verkiezingsmedewerkers geen uitputtingsslag worden’
Uitdagingen in de uitvoering
‘Het verkiezingsproces is een mega operatie’, weet Smulders. ‘Inwoners zien daar slechts een klein deel van, zoals het stembiljet, het stemlokaal en daarna de uitslag op tv. Maar het is een complex logistiek proces, met een hoge tijdsdruk. Er mogen geen fouten gemaakt worden.’
De afgelopen jaren kwam er veel nieuwe wetgeving bij. Bijvoorbeeld de Wet nieuwe procedure vaststelling verkiezingsuitslagen. Deze wetswijziging maakt het verkiezingsproces transparanter en beter controleerbaar. Inwoners mogen bijvoorbeeld komen kijken bij het tellen van de stemmen of bij het invoeren in het softwareprogramma OSV. ‘Iedereen is welkom!’ lacht Smulders uitnodigend.
Een transparanter verkiezingsproces is een mooie ontwikkeling. Maar de veranderende wetgeving betekent veel voor de uitvoering. ‘In veel gemeenten organiseert de afdeling Burgerzaken de verkiezingen’, zegt Smulders. ‘Dit zijn vaak heel dienstverlenend ingestelde mensen, die niet snel ‘nee’ zeggen. Er is bij deze medewerkers een groot respect voor de democratie en ze willen dat alles tot in de puntjes klopt.’ Vaak komen deze werkzaamheden terecht bij een klein clubje mensen. Volgens Smulders is er een grens is bereikt. ‘De uitvoerbaarheid staat onder druk.’
‘De veranderende wetgeving zorgt voor extra taken en controles, terwijl er geen werkzaamheden af gaan’
Medewerkers en vrijwilligers
Waarom de uitvoering zo onder druk staat? ‘Dat is een opstapeling van een heleboel factoren’, licht Smulders toe. De veranderende wetgeving zorgt voor extra taken en controles, terwijl er geen werkzaamheden af gaan. Vooral kleinere gemeenten hebben moeite om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. Smulders: ‘Het proces is inmiddels zo ingewikkeld dat het niet meer iets is wat je er even bij doet.’ Daarnaast gaan ervaren medewerkers met jarenlange kennis met pensioen. ‘Hoe gaan we dat opvangen?’ vraagt Smulders zich af.
Ook stembureauleden zijn steeds moeilijker te vinden. Deze functies worden vervuld door vrijwilligers. Door nieuwe wetgeving wordt er steeds meer gevraagd van stembureauleden. Neem bijvoorbeeld het nieuwe wetsvoorstel voor hulp in het stemhokje. Op dit moment krijgen kiezers met een lichamelijke beperking hulp in het stemhokje. Het nieuwe wetsvoorstel beoogt dat alle kiezers die hulp nodig hebben, deze hulp krijgen, ongeacht hun beperking. Denk aan kiezers die moeite hebben met lezen of een verstandelijke beperking hebben. ‘Om dit in de praktijk te brengen is er per stemlokaal een extra vrijwilliger nodig’, vertelt Smulders. ‘We moeten oppassen dat we niet te veel taken stapelen bij stembureauleden.’
Stembureauleden krijgen nu een kleine vergoeding. ‘Het zijn vaak mensen die het leuk vinden om te doen en daarom terugkomen. Als we de vrijwilligers echt moeten betalen voor hun inspanningen zou het verkiezingsproces onbetaalbaar zijn.’
‘Gekwalificeerde medewerkers Burgerzaken en vrijwillige stembureauleden zijn moeilijker te vinden’
Verbeterende samenwerking
Om het verkiezingsproces uitvoerbaar te houden, pleit Smulders voor meer samenwerking tussen gemeenten en landelijke instanties. Vroegtijdige betrokkenheid bij nieuwe wetgeving en financiële ondersteuning zijn essentieel. Smulders gaat hierover namens de NVVB in gesprek met de Kiesraad en het ministerie van BZK. Dit gebeurt vaak in nauwe samenwerking met de VNG.
De relatie met deze partijen is de laatste jaren verbeterd, geeft Smulders aan. ‘Het is belangrijk dat de NVVB in een vroeg stadium aan kan geven wat nieuwe plannen betekenen voor de uitvoering’, vindt Smulders. Er is nu een beter begrip van de belangen en dilemma’s van de verschillende partijen omdat ze veel afstemming hebben. En er worden kleine stappen gezet.
Bijvoorbeeld met het proces-verbaal. Na het sluiten van de stembureaus worden de stemmen geteld. Het proces-verbaal bevat de verkiezingsuitslagen per partij en per kandidaat. ‘De teksten op het proces-verbaal zijn erg ingewikkeld,’ vertelt Smulders. ‘Dit moeten wij als gemeenten uitleggen aan stembureauleden.’ In samenwerking met de Kiesraad en het ministerie van BZK wordt nu gewerkt aan eenvoudigere teksten.
‘Het huidige stembiljet is voor kiezers, stembureauleden, tellers en ambtenaren onhandig en onwerkbaar geworden’
Handzamer stembiljet
Maar er is ook nog een lange weg te gaan om het verkiezingsproces beter uitvoerbaar te maken. ‘Een handzamer stembiljet zou zeker helpen,’ zegt Smulders. Het huidige, grote stembiljet zorgt voor moeilijkheden. Van onhandige opvouwperikelen in het stemhokje en tijdens het tellen, tot uitdagingen met stemmen als je bijvoorbeeld in een rolstoel zit. Smulders: ‘Het huidige stembiljet is voor kiezers, stembureauleden, tellers en ambtenaren onhandig en onwerkbaar geworden.’
Samen met de VNG pleit de NVVB voor een grotere opschaling van het experiment met het nieuwe stembiljet bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2026. Bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen in 2022 experimenteerden vijf gemeenten met het handzamere stembiljet op A3-formaat. Het ministerie van BZK is van plan het experiment op te schalen naar tien gemeenten. Smulders: ‘Dat is niet voldoende. Wij pleiten voor grootschaligere experimenten.’
‘Het nieuwe stembiljet heeft veel voordelen voor de uitvoering’
We kunnen het!
Bij het nieuwe stembiljet stemmen kiezers per partij. De namen van de kandidaten zijn niet zichtbaar op het stembiljet, maar liggen wel in het stemhokje. ‘Het is een nieuwe manier van stemmen’, licht Smulders toe. Met veel voordelen voor de uitvoering. ‘Het telproces wordt gemakkelijker door het kleinere stembiljet maar ook voor kiezers is het handzamer. En het heeft ook logistieke voordelen: minder papier, minder ruimte, minder vervoer’.
De NVVB pleit voor een landelijke invoering van het handzamere stembiljet. Maar bij de komende gemeenteraadsverkiezingen zal er in de meeste gemeenten nog met het grote biljet gestemd worden. Ondanks de zorgen over de uitvoerbaarheid kijkt Smulders positief vooruit. ‘Het zal weer uitdagend worden,’ verwacht Smulders. ‘Er gebeurt altijd wel iets dat we niet verwachten, of waarop we niet zijn voorbereid. Maar samen lossen we het altijd op. Dat maakt het juist mooi. Wij als gemeenten kunnen dit!’