Te innovatief voor subsidie: Op veehouderij Zonvarken komt alles samen
In Heurne werd een dier-, milieu- en boervriendelijke stal gebouwd: Zonvarken. Het concept van Zonvarken is zó innovatief dat het niet past binnen de vooraf bedachte kaders van een innovatieregeling van het ministerie van LNV. Hoe werken provincie, ministerie en ondernemers samen om Zonvarken tóch op te schalen?
|
In 1 minuut
|
‘Het is niet prettig om in een kwaad daglicht te staan, iedereen wil trots kunnen zijn op wat hij doet. Dus er moesten dingen veranderen’, vertelt Rob Nieuwenhuis, boerenzoon, directeur bij Voerwaarts en één van de initiatiefnemers van Zonvarken in de Heurne.
‘Met collega’s zijn we bij elkaar gaan zitten. Het kan anders, waarom doen we dat dan niet, vroegen we elkaar.’ Ze waren aanvankelijk met zijn vieren, maar dat groeide snel uit tot zes of zeven. ‘De een spreekt de ander en die spreekt dan weer een ander. Zo rolt dat verder.’
‘Het is een Achterhoekse manier van samenwerken: er wordt iets gedaan, iemand hoort dat, dan ga je er samen mee verder. Je gaat het gewoon doen. En daarna ga je pas de tekeningen maken.’
Circulaire varkens
De ambitie van Zonvarken is om dier-, buurt-, klimaat- en boervriendelijk varkens te houden.
De varkens blijven in dezelfde omgeving, van het begin tot het einde van hun leven. Dat scheelt de varkens stress en ze worden niet gescheiden van hun kinderen. Op elke Zonvarkenboerderij zijn maximaal 50 zeugen. De stallen zijn zo gebouwd dat dikke en dunne mest direct van elkaar wordt gescheiden, zo ontstaat er een minimale stikstofuitstoot, volgens Nieuwenhuis.
Om aan de bio-eisen van drie sterren te kunnen voldoen, moet je rekening houden met een vierkante meter-eis, de leefruimte die dieren krijgen. ‘Dat is belangrijk, maar dat maakt de veehouderij nog niet circulair’, voegt Nieuwenhuis toe.
De varkens van Zonvarken krijgen daarom voer dat bestaat uit rest- en retourstromen van menselijk eten.
‘Wat voor eten gooi jij allemaal weg?’ vraagt Nieuwenhuis. ‘Maak je weleens sinaasappelsap? Dan gooi je de schillen weg. En wat dacht je van het doosje koekjes dat kapot valt in de supermarkt? Brood wat niet verkocht wordt? Het mooie is: varkens eten alles wat mensen niet opeten.’
Verdienmodel
In 2020 begon de bouw van de eerste stal. In Winterswijk is over een maand de derde stal klaar. De bouw van de vierde en vijfde stal start in november 2022.
Hoe is een boerderij met maximaal 50 zeugen rendabel te krijgen?
Nieuwenhuis: ‘Wij proberen aan de man te brengen dat de consument iets meer moet willen betalen. Denk aan wijn en bier: dan koop je ook liever duurder, als je weet dat de kwaliteit beter is. Consumenten kopen vlees van Zonvarken, omdat ze ons verhaal en vlees waarderen.’
En de boer? ‘De aantallen doen er niet toe voor de boer, die wil boeren en met dieren bezig zijn.’
Cruciaal daarbij is dat de afzet van Zonvarken gegarandeerd is. Ten Have franchisehouder verkoopt het vlees in zijn winkels en Bestrarmeat heeft een afzetcontract getekend voor zeven boerderijen voor minimaal vijf jaar.
‘Je ziet veel vaker projecten die alleen over een nieuw voersysteem, voersamenstelling, of nieuwe stal gaan. Hierin komt het allemaal samen. Alleen al daarom verdienen ze steun’
Wegwijs in het doolhof
Maar dat is niet het enige. Nieuwenhuis zocht begin 2018 contact met de provincie over de bouw van de stallen.
Bart van Moorsel was destijds beleidsadviseur landbouw bij de provincie Gelderland. Hij herinnert zich het eerste contact in 2018 nog goed. ‘Ik vind dit een vrij uniek project. Dit initiatief komt echt uit de sector. De initiatiefnemers hebben veel verstand van voer en varkens, we hoeven ze daarin niks uit te leggen. Dat zien wij meestal andersom. Tegelijkertijd betekent het dat ze nauwelijks wisten hoe de overheidswereld in elkaar zit, hoe die zich tot elkaar verhoudt en waar je voor wat moet zijn.’
‘Onze rol is dan om mensen op weg te helpen in het doolhof waarin ze terecht komen als ze financieringsvraagstukken hebben. Daarnaast hebben we veel gebrainstormd. We vertelden wat voor ons belangrijk was, zoals de leefbaarheid van het platteland bijvoorbeeld, of het bijdragen aan omgevingsdoelen. Dan namen zij dat weer mee in de plannen.’
‘Je gaat het gewoon doen. En daarna ga je pas de tekeningen maken’
Hier komt het allemaal samen
Van Moorsel herhaalt hoe uniek Zonvarken is. ‘Projecten waarin boeren zelf initiatiefnemer zijn, zijn zeldzaam. En als ze er zijn, komen ze vaak met een voorstel dat goed is voor het eigen bedrijf.’
‘Met dit idee helpt Zonvarken minimaal dertien bedrijven verder. Het unieke is ook dat ze met heel veel ketenpartners hebben overlegd en stappen hebben gezet. Ze hebben een innovatieve stal gebouwd, contact gelegd met de slagerij, de afzet verzorgd, een bedrijf ingeschakeld dat de marketing kan doen.’
‘Je ziet veel vaker projecten die alleen voor een nieuw voersysteem, voersamenstelling of nieuwe stal gaan. Hierin komt het allemaal samen. Alleen al daarom verdienen ze steun.’
‘Er is veel mogelijk, maar om het ingeregeld te krijgen en het systeem paraat te krijgen zodat je iemand echt kunt helpen – dat is een grote uitdaging’
Te innovatief voor innovatieregeling
Toch kwam die steun niet zo makkelijk van de grond. Uiteindelijk kwam er financiële steun vanuit de Regio Deal Achterhoek, maar aanvankelijk diende Nieuwenhuis tot twee keer toe een aanvraag in bij het ministerie van LNV. Zonder succes.
De eerste keer ontbraken een aantal bijlagen en paste de manier van varkens houden niet binnen de regels van huidige houderijsystemen. De tweede ronde ging mis omdat Zonvarken niet precies aan de voorwaarden kon voldoen.
Van Moorsel: ‘Het bizarre is dat zo’n regeling wordt uitgeschreven om innovatie te bevorderen, maar dan zie je dat een initiatief té innovatief is om aan de uitvraag te voldoen. Dat is frustrerend. Daar hebben wij aandacht voor gevraagd bij het ministerie van LNV.’
Janne Mulders werkt als senior beleidsmedewerker duurzame veehouderij bij het ministerie van LNV. Ze herkent het geschetste beeld: ‘Zonvarken is inderdaad te innovatief voor de regelingen die wij hebben.’
Ze legt uit: ‘De echte voorlopers lopen óók voor op wat wij kunnen schrijven. Je ziet dat het apparaat een mooie regeling bedenkt met uiterste criteria, maar de praktijk is dat je een, twee of drie stapjes doet of iets heel anders dan wij opschrijven omdat het innovatie betreft. Innovatie kun je bijna niet dichttimmeren.’
Participerende overheid
Mulders zou ondernemers graag aan de voorkant betrekken, zodat zij aan de achterkant gebruik kunnen maken van regelingen. ‘Bij ons marktprogramma verduurzaming dierlijke producten willen we bottom-up vraagstukken juist faciliteren.’
Mulders spreekt er bevlogen over, het liefst zou ze de rol aannemen van een participerende, faciliterende overheid, zoals beschreven door het sturingsmodel van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur.
Daarom heeft ze een analyse gemaakt van de bottom-up vragen die haar kant opkomen. Mulders: ‘Die hulpvragen zijn grof in te delen in onderzoek, kennisverspreiding of investeringsbudget. Door de analyse zag Mulders in dat een vast onderzoeksbudget zou helpen om duurzame initiatieven uit de keten te kunnen faciliteren.
Mulders: ‘We zijn een half jaar bezig geweest om dat budget te regelen, je hebt namelijk de toestemming van verschillende directies nodig en je moet aantonen dat zo’n budget aansluit bij vragen vanuit de markt en de beleidsdoelstellingen. Ik vind het dus al heel wat dat dit is gelukt. Nu hoef ik niet meer voor elk beleidsondersteunend onderzoek een nieuwe aanvraag te doen.’
Ze concludeert: ‘Er is veel mogelijk, maar om het geregeld te krijgen en het systeem paraat te krijgen zodat je iemand echt kunt helpen – dat is een grote uitdaging.’
Geen kant-en-klaar pakket
Hoe verhoudt dit zich tot de hulpvraag van Zonvarken?
Mulders: ‘Je ziet dat zij ook verlangen naar een package deal. Nu moeten ze bijvoorbeeld voor kennisverspreiding bij de SABE-regeling zijn, en kun je voor stallenbouwsubsidie terecht bij onder andere het Omschakelprogramma.’
‘Ik begrijp dat het frustrerend is dat er geen kant-en-klaar pakket is, tegelijkertijd zien we dat de initiatiefnemers van Zonvarken wel heel veel lijntjes uitzetten en actief voor zichzelf aan het lobbyen zijn. Dat begrijp ik wel, maar ons antwoord blijft hetzelfde: we hebben nog geen goed antwoord op hun vraag.’
‘Dat willen we wel veranderen. We vinden Zonvarken een voorbeeld van hoe je een duurzaam bedrijf zou kunnen runnen. Ze hebben een goed concept met een mooi verdienvermogen voor de boer. Als je dat toepast op een bedrijf waar nu 6.000 varkens rondlopen, dan is dat fantastisch, zeker met de huidige uitdagingen rondom stikstofuitstoot.’
‘Geen ambtenaar is ertegen, maar we moeten weten hoe we kunnen helpen en of er iets nieuws op poten gezet moet worden.’
Mulders zoekt met andere LNV-directies naar alternatieven, die tegemoet kunnen komen aan bijvoorbeeld de desinvestering die gepaard gaat met extensiveren (een manier van landbouw- en veeteelt die past binnen de visie op kringlooplandbouw), waarbij de boer een goed verdienvermogen behoudt.
Mulders: ‘Dat zijn we aan het verkennen. Zonvarken en het tegemoetkomen aan het bredere, complete vraagstuk van ondernemers staat helder op ons netvlies.’