PBL-lezing: ‘De circulaire paradox los je op met missiebeleid’
Iedereen kent inmiddels de circulaire paradox: we weten dat we circulair moeten gaan leven, maar we doen het niet. Hoe doorbreek je dat? Hoogleraar Innovatiewetenschappen Marko Hekkert brak in de PBL-academielezing van 2 juni een lans voor missiebeleid. Maar wat is missiebeleid? ‘Het gaat om drie dingen. Een helder doel. Een tijdsbestek waarin dat doel wordt bereikt. En richtinggevende regels die de weg naar dat doel ondersteunen.’
| Planbureau voor de Leefomgeving organiseert academielezingen om nieuwe inzichten uit de wetenschap naar het Haagse beleid te brengen. Houd de website van het PBL in de gaten voor aankondigingen van academielezingen. |
Circulaire paradox
De circulaire economie is - kort gezegd - een economie die gebaseerd is op zeer efficiënt grondstofgebruik. Dit gebeurt onder andere door grondstoffen zoveel mogelijk te hergebruiken. Dit staat haaks op onze huidige economische systeem, dat veel afvalproductie met zich meebrengt.
Ondanks dat iedereen het erover eens is, dat er op korte termijn iets moet veranderen aan het huidige systeem, gebeurt dit nog niet genoeg. Dat is volgens Hekkert de circulaire paradox: de oplossing ligt er, maar de uitvoering blijkt niet zo simpel.
Instant satisfaction
‘Het codewoord is recyclen. Iets wat nu ook wel mondjesmaat wordt gedaan, maar waarbij nog veel meer winst te behalen valt’, vertelt Hekkert.
Maar recyclen is niet het enige wat er moet gebeuren. De huidige economie drijft vooral op besteding, daar moet ook verandering in komen.
‘Verandering is altijd lastig, op welk gebied dan ook. We zijn als mens gewend aan instant satisfaction op individueel niveau’, aldus Hekkert. ‘Mensen zullen in een circulaire economie het effect voor het collectief op lange termijn even zwaar moeten gaan meewegen als hun eigen belang. De circulaire economie is tegengesteld aan fundamentele krachten waar onze economie op gebaseerd is.’
Missiebeleid als toverwoord
Gelukkig heeft Hekkert wel een idee hoe we die circulaire paradox kunnen doorbreken: missiebeleid.
Missiebeleid is gestoeld op het behalen van een maatschappelijk doel. Innovatie kan een onderdeel zijn van dit beleid. Het kenmerkt zich door een integrale aanpak en redeneert vanuit het probleem wat je wil oplossen in plaats vanuit de technologische onderzoeken. Door innovatie aan concrete maatschappelijke vraagstukken te koppelen, vergroot de urgentie. Dit kan bijvoorbeeld door universiteiten te koppelen aan bedrijven. Op die manier kan de innovatiekennis die er binnen universiteiten aanwezig is, in de praktijk worden gebracht bij een bedrijf die zich met dezelfde vraagstukken bezighoudt. ‘Ons diepgewortelde gedrag en het huidige beleid kunnen we alleen tegenwicht bieden door er andere regels tegenover te zetten.’
Hekkert noemt als voorbeeld Vision Zero in Zweden. Vision Zero is een door de Zweedse overheid geformuleerde missie om het aantal verkeersdoden terug te dringen. Doordat de overheid vanuit dit heldere doel te werk ging en het beleid ook hierop baseerde, is het aantal verkeersdoden in Zweden ook echt gedaald.
Op de vraag hoe de verschillende beleidslagen dit missiebeleid concreet kunnen maken, heeft Hekkert geen simpel antwoord. ‘Jullie werk is niet makkelijk’, luidt zijn conclusie
Hoe kom je tot missiebeleid?
Hekkert neemt het publiek mee in hoe je in een aantal stappen tot missiebeleid kan komen. Ten eerste moet het maatschappelijke doel duidelijk zijn: ‘Wat wil je wanneer bereiken? In Nederland willen we in 2050 voor honderd procent circulair zijn. Dat is een helder doel met een tijdsbestek. Hiervoor is het nodig om fundamentele regels aan te passen door deze door andere slimme regels te vervangen die bijdragen aan circulariteit.’
De overheid moet de lange termijndoelstelling operationaliseren door richtinggevende regels op te stellen. Dit gaat bijvoorbeeld over het gebruik van bepaalde grondstoffen. Deze regels zijn nodig om de ondernemers en beleidsmakers kaders te geven die richting dat lange termijndoel wijzen.
Haalbaarheid
Na de hoopvolle woorden van Hekkert neemt Frank Dietz, hoofd van het cluster circulaire economie bij het PBL, het woord. Hij zet zijn vraagtekens bij de haalbaarheid van de plannen van Hekkert: ‘Als we een circulaire economie willen, dan moet er een heel andersoortige organisatiestructuur zijn in het land.’ Hij is sceptisch of dit haalbaar is. Tegelijkertijd benadrukt Dietz dat we voor het behalen van de missie van circulariteit in 2050 een krachtige overheid nodig hebben die duidelijk richting geeft. ‘Het kan niet alleen vanuit burgers en ondernemers komen.’
Samenspel ondernemers en overheid
Hekkert beaamt dit. Hij benoemt dat de huidige marktkrachten niet in lijn zijn met de circulaire economie, en dat de overheid dus moet compenseren. ‘Gaan we bijvoorbeeld nog kunststof gebruiken tot 2050? Gaan we het nog toestaan dat apparaten na twee maanden uit elkaar te vallen?’
De overheid moet de industrie voldoende prikkels geven om creatief te zijn met innovatie op basis van de regels die door de overheid worden geschetst. Maar dit werkt ook andersom. Wanneer ondernemers laten zien dat radicale verandering mogelijk is, kunnen zij de overheid inspireren om richtlijnen aan te passen.
Op de vraag hoe de verschillende beleidslagen dit missiebeleid concreet kunnen maken, heeft Hekkert geen simpel antwoord. ‘Jullie werk is niet makkelijk’, luidt zijn conclusie. Hij is zich ervan bewust dat hij vanaf een afstand enigszins ‘makkelijk praten’ heeft wanneer hij het over de theorie van missiebeleid heeft. Dit kan soms wat abstract klinken, wat het volgens Hekkert niet hoeft te zijn.
Hij eindigt met een pleidooi voor interbestuurlijk samenwerken: ‘Het is belangrijk dat alle vier de overheidslagen elkaar weten te vinden om samen die geformuleerde missie te behalen. De beleidsveranderingen zullen vaak vanuit het rijk komen, zodat gemeenten hier bijvoorbeeld weer in vergunningsverstrekkingen rekening mee kunnen houden.’
Terugkijken?
Wil je de volledige academielezing terugkijken? Dat kan via deze link.