‘Morele reflectie is niet alleen begrip en empathie – het geeft je ook tanden’
Morele reflectie in het dagelijkse werk van de ambtenaar - hard nodig om het vertrouwen in de overheid terug te winnen. Maar hoe doe je dat? Er is altijd tijdsdruk en er zijn belemmerende machtsverhoudingen. Toch is moreel beraad mogelijk en te trainen, vertelde ethicus Bert Molewijk in een webinar van het programma Dialoog en Ethiek. ‘Soms is het ook pijnlijk en moet je doorbijten. Ook naar jezelf toe.’
Door de toeslagenaffaire liep het vertrouwen in de overheid, en misschien ook wel het zelfvertrouwen van de overheid, een deuk op. Het was in 2021 aanleiding om het programma Dialoog en Ethiek te starten. Doel: het ethisch vermogen van rijksambtenaren versterken.
Onder de vlag van Dialoog en Ethiek worden, binnen de hele rijksoverheid, van toezicht tot uitvoering, van kennis tot beleid, dialogen georganiseerd over praktische kwesties en ethische vragen die spelen op de werkvloer. Maar Dialoog en Ethiek organiseert bijvoorbeeld ook webinars. Zoals op 24 mei j.l.: "Goed om het hierover te hebben!" ... en verandert er nu ook iets?
Moreel beraad
Ethicus Bert Molewijk (werkzaam bij het Amsterdam UMC) stond stil bij de werkvormen om met elkaar gestructureerd gesprekken te voeren over ethische kwesties in het werk. Hij ging dieper in op de werkvorm ‘moreel beraad’. Hierin wordt een morele vraag uit de praktijk behandeld, veelal onder leiding van een gecertificeerde gespreksleider. In de gezondheidszorg wordt moreel beraad al jarenlang gebruikt. Maar ook op andere plaatsen, zoals bij de ministeries van Defensie en Justitie, wordt moreel beraad toegepast.
Bijvoorbeeld als het gaat over zoiets als ‘efficiënter werken’. De vraag daarnaar is groot bij de overheid. Er liggen grote maatschappelijke opgaven die moeten worden opgelost. Door corona is er veel achterstallig werk. De arbeidsmarkt is krap. En zo zijn er meer factoren die druk leggen op het ambtelijk apparaat om meer te doen in minder tijd.
Dan is het, zei Molewijk, die na zijn college in gesprek ging met programmadirecteur Dialoog en Ethiek, Erik Pool, toch goed om stil te staan bij de waarde die dat efficiënter werken vertegenwoordigt. En hoe ver je moet gaan (ten koste van wat) om die efficiency-doelstellingen te halen.
‘Het is afstemmen op waartoe we hier zijn, waar het uit de bocht vliegt, hoe we samenwerken. En dat zijn niet alleen maar gesprekken vol empathie en begrip. Nee, je stelt ook de kritische vragen. Het is soms ook pijnlijk. En soms moet je doorbijten, ook naar jezelf toe. Moreel beraad heeft ook tanden.’
'Een bespreking kun je prima beginnen met de vraag of er morele dilemma’s spelen'
Tijd en macht
Pool vroeg wat de grootste vijanden zijn van moreel beraad. ‘Tijd en macht’, antwoordde Molewijk. Mensen met macht gaan anders om met moreel beraad dan mensen zonder macht, zei de ethicus. Ze denken dat ze niet altijd de ander nodig hebben, en dat zo’n moreel beraad eigenlijk ook niet echt nodig is. Ze hebben vaak zo weinig geduld en zijn zozeer overtuigd van hun richting, dat reflectie niet meer goed lukt.
Tijdsdruk is te ondervangen, zei Molewijk. ‘Moreel beraad is een dialoogtechniek die je het beste eerst kunt trainen onder begeleiding. Het is niet per se gemakkelijk. Het dwingt je je te verplaatsen in het perspectief van de ander. Dus dat kost aanvankelijk tijd.
Maar al je de techniek eenmaal beheerst, hoef je niet steeds uitgebreide sessies te organiseren. Je moet moreel beraad niet apart zetten maar juist integreren in je werk. Een bespreking kun je prima beginnen met de vraag of er morele dilemma’s spelen. In tien minuten kun je uitstekend kijken welke waarden hier op het spel staan.’
Meer weten?
Het webinar "Goed om het hierover te hebben!" ... en verandert er nu ook iets? is onderdeel van het programma Dialoog en Ethiek. Op 27 juni vindt de bijeenkomst "Verder bouwen aan het programma Dialoog & Ethiek" plaats. De opbrengsten van het programma tot nu toe worden samengebracht en Chris van Dam, voorzitter van de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, zal een van de sprekers zijn.
Dialoog en Ethiek is weer onderdeel van het rijksbrede programma Grenzeloos Samenwerken. Doel: het vertrouwen in de overheid terugwinnen, ambtelijk vakmanschap versterken en een andere werkwijze, over grenzen van departementen en bestuurslagen heen in samenwerking met maatschappelijke organisaties, toepassen.
Meer over de gesprekken, tools en evenementen die Grenzeloos Samenwerken te bieden heeft, vind je hier.