'Trends in de informatiesamenleving 2020' maakt bestuurders wegwijs in digitalisering

Hoe kan iedereen meedoen in de informatiesamenleving? Zijn publieke waarden als privacy, veiligheid en autonomie nog geborgd in tijden van digitalisering? Hebben we voldoende controle op nieuwe technologieën? Digitalisering staat als thema hoog op de politieke en bestuurlijke agenda. In het eerste rapport Trends in de Informatiesamenleving 2020 vat de VNG de grote lijnen van de ontwikkelingen op dit gebied samen voor bestuurders. Belangrijke conclusie is dat in een ‘vernetwerkte’ maatschappij nauwe samenwerking tussen bestuurslagen essentieel is.

Uitsnede van het voorblad van het PDF document 'Trends in de informatiesamenleving 2020'
Beeld: ©VNG

Een typische eigenschap van digitalisering is dat alles en iedereen met elkaar verbonden raakt. Vanuit het perspectief van overheden en bestuurders biedt dit zowel enorme kansen als gigantische bedreigingen. Dat de woorden ‘enorm’ en ‘gigantisch’ hier wel op hun plaats zijn, wordt deze weken op verschillende manieren indringend geïllustreerd. Enerzijds bijvoorbeeld door het feit dat de meesten van ons ‘gewoon’ kunnen doorwerken ondanks de lockdown en anderzijds door de calamiteit in Hof van Twente, waar zowat alle gemeentelijke data in gijzeling zijn genomen.

Passende aanpak door verschillende bestuurslagen

Op alle bestuurlijke niveaus – van de Verenigde Naties en Europa tot de Waterschappen – wordt door overheden en hun adviseurs onderzoek gedaan naar allerlei aspecten van digitalisering en de ontwikkeling van de informatiesamenleving. Dat onderzoek vormt weer de basis voor de ontwikkeling van wet- en regelgeving en de keuze voor een passende aanpak om hierop te anticiperen door de verschillende bestuurslagen.

De ontwikkelingen gaan snel en spelen zich af op talrijke en sterk uiteenlopende tafels, waardoor het gemakkelijk is om de weg enigszins kwijt te raken. Het VNG-rapport Trends Informatiesamenleving 2020 biedt bestuurders daarom een overzicht van maatschappelijke, technologische en organisatorische trends, geconcentreerd rond de onderwerpen artificiële intelligentie (AI), digitale veiligheid en digitale grondrechten.

Nieuwe Europese wetgeving in aantocht

Als het gaat om regulering op hoofdlijnen, dan is de Europese Unie voornamelijk aan zet. Het trendrapport geeft inzicht in de visies en regelgeving zoals die er nu zijn en biedt alvast inzicht in twee belangrijke nieuwe Europese wetten, die medio december door de Europese Commissie zijn gepresenteerd.

Het gaat om de Digital Services Act (DSA) en de Digital Markets Act (DMA). De eerste moet de fundamentele rechten van Europese burgers beschermen, de tweede is bedoeld om de markt te ordenen en de macht in te perken van (potentiële) monopolisten. De huidige wetgeving stamt uit het jaar 2000, het Stenen Tijdperk van de digitalisering. Op de onderwerpen AI, digitale veiligheid en digitale grondrechten legt het Trendrapport de impact uit van de huidige en nieuwe regelgeving en legt de verbinding met wet- en regelgeving en lopende of voorgenomen actieprogramma’s van het rijk en gemeenten. Zo wordt in kort bestek door de verschillende bestuurslagen heen overzicht en inzicht geboden.

De huidige wetgeving stamt uit het jaar 2000, het Stenen Tijdperk van de digitalisering.

Artificial Intelligence

Het trendrapport maakt duidelijk dat overheden nog veel te leren hebben als het gaat om de impact van digitalisering. Bij het onderwerp AI wordt dat bijvoorbeeld geïllustreerd met de ontwikkeling van het algoritme Systeem Risico Indicatie (SyRI). SyRI werd door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ter beschikking van gemeenten gesteld om onderzoek te doen naar misbruik van sociale voorzieningen. Een vijftal gemeenten heeft hier daadwerkelijk gebruik van gemaakt.

In februari 2020 oordeelde de rechtbank in Den Haag dat gebruik van SyRI in strijd is met artikel 8 (recht op privacy) van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). De rechtbank oordeelde dat het doel – fraudebestrijding – legitiem is, maar dat SyRI een disproportionele inbreuk vormt op het privéleven. Deze uitspraak trok wereldwijd aandacht en schept precedent op het gebied van AI-gebruik door overheden.

Digitale veiligheid

Met betrekking tot digitale veiligheid laat het trendrapport zien dat er al stevig wordt samengewerkt tussen overheden als het gaat om preventie. Zo is sinds 2019 de Baseline Informatiebeveiliging (BIO) van kracht. Die vervangt de baselines informatieveiligheid voor rijk, gemeenten, waterschappen en provincies. Hiermee is één gezamenlijk normenkader ontstaan voor informatiebeveiliging binnen de gehele overheid.

Een verbeterpunt betreft de reactie op digitale crisissituaties. De schade en het aantal slachtoffers van incidenten zal naar verwachting alleen maar toenemen. ‘We moeten ons dan ook bekwamen in de omgang met digitale crisissituaties op lokaal, regionaal én landelijk niveau. In de digitale wereld is dit nog een ontwikkelpunt’, zo staat in het trendrapport. De inmiddels jaarlijkse, interbestuurlijke cyberoefening van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wordt als een aansprekend, positief voorbeeld aangehaald.

Waar in China de staat oppermachtig is de digitale wereld en in de VS het grootkapitaal, kiezen Europa en Nederland voor een ‘derde weg’, waarin publieke waarden en mensenrechten centraal staan.

Digitale grondrechten

Waar in China de staat oppermachtig is de digitale wereld en in de VS het grootkapitaal, kiezen Europa en Nederland voor een ‘derde weg’, waarin publieke waarden en mensenrechten centraal staan. Gemakkelijk is het niet om hier een eigen koers te kiezen, want de governance van de digitale wereld ligt grotendeels bij commerciële partijen. Antwoorden zijn hier wet- en regelgeving die burgers en hun data beschermt en het stimuleren van innovatie en de vorming van sterke Europese bedrijvigheid op digitaal gebied.

Dat klinkt heel ‘groot’, maar ook op lokaal niveau kan hier werk van gemaakt worden. Als voorbeeld wordt de stad Barcelona aangehaald, die van haar opdrachtnemers eist dat data die door hun werk voor de stad worden gegenereerd altijd eigendom van de stad blijven.  

Meer weten?

Het gehele rapport Trends Informatiesamenleving 2020 staat op de website van de VNG.  De VNG is van plan om eind 2021 een nieuwe editie uit te brengen, met nieuwe inzichten en trends.